خاتم؛ روایت هنر تغزل ظرافت ایرانی در تلفیق با زیبایی هندسه و ریاضی و دقت هنرمندان ایران زمین. تاریخچه خاتم‌کاری، همواره پر فراز و نشیب بوده است. جایی که حتی پای اسطوره و روایات افسانه‌ای مذهبی را هم به میان کشیده‌است. با این همه مجله سره دیدگان شما را با شرحی مختصر به تاریخچه این هنر ایرانی روشن می‌کند.
مواردی که در این مقاله بررسی خواهیم کرد:
- تاریخچه خاتم‌کاری؛ هنر درخشان عصر مغول
- خاتم‌کاری در دوره‌ی تیموری
- دوره‌ی صفوی؛ شکوفایی هنر
- دوره زندیه
- قاجار
- تاریخچه خاتم‌کاری در گذر از عصر پهلوی
- رونق دوباره خاتم‌کاری
تاریخچه خاتم‌کاری؛ هنر درخشان عصر مغول
بر پایه مستندات یافته شده تا به امروز، خاتم‌سازی در عهد تسلط مغول بر ایران رواج مییابد. این هنر احتمالاً از کشور چین به سرزمین ما آمده‌است. در واقع تاریخچه خاتم‌کاری با پیشرفت هنری مشابه به معرق کامل می‌شود. خاتم‌سازان ایرانی به مرور زمان، با اعمال تغییرات آن را به خاتم‌کاری تبدیل کرده اند. همچنین در روند تغییر شکل هندسی آن از مقطع مربع و سایر اشکال به مثلث، تحول زیادی در آن ایجاد شده‌است. رحل چوبی خاتم‌کاری شده موجود در موزه متروپلیتن نیویورک نشان می‌دهد که این هنر حداقل از زمان ایلخانیان در ایران رواج داشته‌است. از دوره‌های پیش از مغول، خاتم‌کاری منبر مسجد جامع عتیق شیراز باقی مانده‌است. نشانه‌ای از اوج هنر ایرانیان در ایران سده‌های پیشین است.
خاتم‌کاری در دوره‌ی تیموری
هنر خاتم در عصر حکومت تیموری بسیارمورد توجه واقع شده‌است. این هنر چندان مورد توجه و تعالی قرار گرفت که تیمور لنگ پادشاه گورکانی، دستور داد درهای قصر معروف خود به نام دلگشا در سمرقند را با خاتم تزیین کنند. این قصر پس از بازدید تیمور از باغ دلگشای شیراز در سمرقند ساخته شد. در شیراز این هنر آنچنان مورد عنایت امیران مغول بود که پس از مرگ تیمور، قبر وی با صندوقچه‌ی خاتم تزیین شد.
دوره‌ی صفوی؛ شکوفایی هنر
بدون شک یکی از دوره‌های طلایی هنر ایران عهد صفوی است. هنر خاتم‌کاری نیز به ویژه در دوران حکومت شاه عباس به اوج رشد و شکوفایی خود می‌رسد. در دوره صفویه این هنر در دو کانون هنر دوران یعنی اصفهان و شیراز مورد توجه قرار گرفت و پیشرفت زیادی کرد. بر اساس شواهد موجود شاید بتوان قرن نهم هجری قمری را نقطه اوج شکوه و شکوفایی هنر خاتم در ایران دانست. در این دوره تزیین اشیاء چوبی مختلف، انواع جعبه‌ها و اسباب و آلات موسیقی بسیار دیده می‌شود.
از شاهکارهای خاتم در این دوره میتوان صندوق مرقد امام موسی کاظم، صندوق مرقد امام حسن عسگری را نام برد. همچنین خاتم بقعه شاه نعمت‌اله ولی در ماهان کرمان از کهن‌ترین آثار بجامانده است.
یکی از نمونه‌های اعلای هنر خاتم در تصاویر ثبت‌شده آن زمان دری خاتم‌کاری شده در نگارگری یوسف و زلیخا، اثر استاد نگارگر، کمال‌الدین بهزاد پیشوای مکتب هرات صفوی (قرن نهم هجری قمری) است. این اثر بی‌نظیر در زمینه خود، خاتم‌کاری روی دو درب پشت سر حضرت یوسف را نشان می‌دهد .
نگاره یوسف و زلیخا؛ بخشی از اثر: درهای خاتم‌کاری در زمینه ؛ کمال‌الدین بهزاد؛ عصر صفوی؛ موزه ملی قاهره
شیوه‌ی ابداعی خاتم‌کاری در عهد صفوی شیوه گل‌بندی است. بدین صورت که منشورهای مثلث‌القاعده را از پهلو کنار هم می‌چسباندند تا نقوش گل و سرانجام قامه پدید آید.
دوره زندیه
در زمان سلطنت کریم‌خان زند و با حمایت وی آثار نفیسی توسط استادکاران شیرازی طراحی و کار شد. و در دوره زندیه این هنر در اوج خود باقی ماند. هنرمندان شیرازی آثار با ارزشی چون صندوق مقبره حضرت زینب را به وجود آورده‌اند. از جمله ویژگی‌های مهم در آثار خاتم به جای مانده از دوره‌ی زندیه، استفاده از پنج ضلعی و ده ضلعی در تزیین مقطع اشیاء است. و در نهایت به شهرت رساندن خاتم‌کاری با این شیوه‌ها بود. در واقع تاریخچه خاتم‌کاری و سیر تکامل نقوش آن با به کارگیری رسم‌های هندسی عالی منجر به ارائه‌ی بهترین نمونه‌های «خاتم گره» در این زمان می‌شود.
قاجار
در تاریخ هنر ایران، عهد قاجار دوره افول برخی از هنرها از جمله خاتم شناخته می‌شود. برای مثال استفاده از آسترهای کاغذی به جای چوب، به کارگیری مفتول‌های ساییده نشده و گرد بجای فلزات عالی، استفاده ازبدلیجات و استخوان به جای عاج، چوب فوفل به جای آبنوس در این دوره مرسوم شده‌است. حتی غیر هندسی بودن اجزای طرح خاتم نیزاز میراث این روزگار است. از جمله آثار دوره‌ی قاجار درهای امارت تخت مرمر است که تاریخ ساخت آن به دوره‌ی پادشاهی آقا محمدخان مؤسس سلسله قاجار باز می‌گردد. اثرشاخص دیگر شامل درب خزانه بارگاه حضرت عبدالعظیم حسنی در شهر ری است.
تاریخچه خاتم‌کاری در گذر از عصر پهلوی
و اما در طی تاریخچه خاتم‌کاری، دوباره روزگار درخشان خاتم در دو مهد هنر ایران یعنی شیراز و اصفهان فرا می‌رسد. بخصوص با حمایت شخص رضاخان پهلوی و سفارش‌های دولتی است که هنرمندان خاتم‌کار نفسی دوباره می‌کشند. بعد از پایان حکومت احمدشاه با دستور رضاخان کاخ سبز یا کاخ شهوند معروف ساخته و تکمیل می‌شود. در این کاخ رضاخان هر اتاقی را به یک هنر اختصاص می‌دهد. در این میان اما اتاق کار و دفتر رضاخان به خاتم‌کاری اختصاص داده می‌شود. محلی که بعدتر به اتاق خاتم معروف شد.
- در میان برخی منابع کاخ مرمر به‌جای کاخ سبز به اشتباه درج شده‌است.
اتاق خاتم«دفتر کار رضاخان»؛ کاخ سبز؛ مجموعه سعدآباد
در آن ایام هنرمندان خاتم‌کار از اصفهان، شیراز و تهران گرد هم آمدند. مجمعی به سرپرستی استاد محمدحسین صنیع‌خاتم و محمد خليل گلریزخاتم. اتاق خاتم این کاخ، شاهکار هنر خاتم‌کاری ایران در عصر پهلوی است. در این سفارش حدود 4 سال بیش از 13 استاد صاحب نام و 60 شاگرد به کار اتاق خاتم رضاخان مشغول می‌شوند.
رونق دوباره خاتم‌کاری
در عصر پهلوی کارگاه‌ها رونق دوباره می‌گیرد. نمایشگاه‌هایی از هنر خاتم برای معرفی به ایران و جهان برگزار می‌شود. و در هنرستان صنایع مستظرفه دایرشده به دست کمال‌الملک اصول خاتم آموزش داده‌می‌شود. و مدارس و هنرستان‌هایی به آموزش این هنر می‌پردازند. و انواع میز و صندلی و مبل و آثار تشریفاتی به سفارش اشخاص و درباریان بدست اساتید صاحب‌نام سپرده می‌شوند.
حتی میتوان اذعان داشت که عصر پهلوی یکی از پرکارترین دوره‌های هنر خاتم‌کاری در طول روند پیدایش و تکامل این هنر است. در این دوره آثار با ارزشی پدید آمد. این آثار در نوع خود از بهترین نمونه‌های خاتم موجود می‌باشند. این آثار شامل: تالار خاتم کاخ سبز- تالار خاتم مجلس شورا– میز خاتم نیم‌گرد، اهدا شده به آیزنهاور، رئیس‌جمهورآمریکا- میز اهداشده به ملکه الیزابت
پس از طی این فراز و نشیب در نهایت بمرور زمان خاتم به شکل آثاری کوچک‌‌تر و در دسترس به مقیاس امروزی آن تبدیل می‌شود. هنری که که شاید بتوان گفت امروز در زندگی مردم در هنری در دسترس گشته‌است.
امید است که بیش از پیش با حمایت از دستان زحمتکش هنرمندان ایرانی صنایع دستی ایرانی را پاس بداریم. و خانه‌هامان را با ذوق درخشان ایرانی تزیین کنیم.
- همچنین شما خواننده باذوق می‌توانید محصولات خاتم‌کاری سره را با بالاترین کیفیت و مناسب‌ترین قیمت از فروشگاه اینترنتی گالری سره خریداری کنید.
دیدگاه خود را بنویسید