نقش و نماد طبیعت در هنرهای سنتی

نقش و نماد در هنرهای سنتی

( قسمت دوم )

نماد مربع (زمين) در هنرهای سنتی ایران

زمين به عنوان مادر كبير و عامل پيدايش عالم مطرح است و در اين نقش، صورت مثالي باروري و آفرينندگي بي پايان به شمار مي رود. وصلت آسمان و زمين نخستين ازدواج مقدس ( gamos hieros ) است.

گاهي نشاندن يا خوابانيدن كودک بر خاک، وابستگي كودک به زمين و اختصاص وي به مام زمين را نشان مي دهد.

در زبان مصريان، اصطلاح بر زمين نشستن، به معناي زايمان و زاييدن است .

در بيشتر اسطوره ها، قهرمانان و قديسين از ميان كساني برمي خيزند كه دركودكي رها شده بودند.

آنها يا به دست آب سپرده شده بودند يا بر روي زمين. هر دوي اين ها از عناصر مقدس كيهاني هستند.

"مام زمين پشتيبان شان شد و از مرگ مصون شان كرد و به همين ترتيب سرنوشتي شكوهمند و استثنايي برايشان رقم زده است."

بطور كلي؛

• نماد مربع نيز مانند دايره از اشكال نمادين دنياي باستان است.
• مربع نماد ماده، پايبندي زمين و واقعيت است.
• نماد مردانگي ، ايستادي و استقامت است.
• در هنرهاي كهن ، مربع نماد اهورامزدا است.
• در دوران بعدي تحول قدسي مربع را مي توان در شكل چليپايي كليسا و صليب حضرت مسيح بازشناسي كرد.
• مربع نماد مكان است و به چهار جهت اصلي، چهار فصل، چهار عنصر، چهار طبع و... دلالت دارد.

نماد مثلث ( كوه ) در هنرهای سنتی ایران

كوه مقدس ( نگاه اسطوره شناسي به كوه )

كتابي با نام "بالاي هر كوهي خدايي ايستاده است... " وجود دارد كه مجموعه اي از اشعار و افسانه هاي سرخپوستان است.

شعري از اين كتاب به بررسي كوتاهي در باره ي نماد كوه در اسطوره ها مي پردازد :

در شمال ، كوهي سياه ايستاده است،

در شرق، كوهي سپيد ايستاده است،

در جنوب، كوهي آبي ايستاده است،

و در غرب ، كوهي زرد ايستاده است ،

و بالاي هر كوهي ، خدا ايستاده است .

( از سرود كوهستان ها ، قبيله ناواجو )

"نورتوپ فراي" در مقاله اي به نام ادبيات و اسطوره مي گويد:

" با بررسي محتواي اساطير معلوم گرديد اسطوره داستاني نيست كه فقط براي داستان گويي نقل شود ."

در اساطير ملل مختلف كوه هاي مقدس نقش مهم و مركزي دارند .

در اغلب اين اساطير ، كهن الگويي با نام كوه مركزي عالم وجود دارد.

• ميرچه آ الياده در كتاب " مقدس و نامقدس " اولين ويژگي مكان مقدس را تمايز گذاري در مكان و موقعيت ها مي داند.
• خداوند به موسي مي گويد :كفش هايت را بيرون بياور ،چون مكاني كه در آن ايستاده اي ؛ زميني مقدس است.
• اين تمايز گذاري در مكان كوه باعث مي شود تا فرد در هنگام قرارگيري در مكان مقدس احساس پيوند بيشتري با كل هستي و ارتباطي معنوي با خداوند داشته باشد و به نوعي آرامش و امنيت دروني برسد .

كوه مقدس به بالا اشاره مي كند، ستون آسمان است و صعود به آن به معناي مراحل صعود به آسمان بوده ( معمولا در اساطير هفت آسمان ) وعملا عامل ارتباط زمين و آسمان است ، در محور جهان قرار داشته به يك معني ؛ آسمان را لمس مي كند و از اين رو بلندترين نقطه را در جهان مشخص مي دارد .

در نتيجه گمان مي شد مرزي كه آن را احاطه مي كند و آنچه جهان ما را تشكيل مي دهد فراز ترين سرزمين است كه سيل آن را غرق نكرده .."

كارمايه ي اين كوه مقدس كه انسان مذهبي همواره آن را نزديك به خود مي بيند، بدين معني است كه آن را، محل تجلي و ارتباط با خداوند مي يابد .

انسان سنتي نيز در خيلي از مواقع آئيني بودن كوه مقدس را در مي يافت .

او نيز مي دانست كه كوه مقدس تنها يك مكان مادي نيست و در واقع مي دانست كه اين نماد مي تواند به همه جا گسترده شود .

گوزن سياه پيامبر قبيله ي سرخپوستان سو ( به نقل از كتاب قدرت اسطوره ؛ جوزف كمبل) مي گويد :

" من خود را در كوه مركزي جهان ديدم ، در بلندترين مكان و يك مكاشفه داشتم چون به شيوه اي واكان ( مقدس جهان ) را مي ديدم. "

اين كوه مقدس مركزي ، هارني پيك در داكوتاي جنوبي بود. سپس گوزن سياه مي افزايد : " اما اين كوه مركزي در همه جا هست ..."

جوزف كمبل در قدرت اسطوره بعد از بيان اين داستان مي گويد:

خداوند حوزه اي قابل درک است كه مركزش در همه جا هست و محيطش در هيچ كجا...

بطور كلي؛

• مثلث از ديگر نمادهاي قدسي است.
• خصوصا مثلث متساوي الاضلاع كه نمادي از هماهنگي و تناسب است.
• اگر راس آن روبه بالا باشد، نمادي از آتش است، با جنسيت مذكر و اگر راس آن روبه پايين باشد، نمادي از نيروي مونث است و با زايش ارتباط دارد.

نماد آب در هنرهای سنتی ایران

آب عنصر نخستين است كه همه چيز از آن آفريده شده و بنابراين يك نماد باستاني براي باروري به شمارمي رود. در بسياري ازاساطيرآفرينش درهندوستان و خاورميانه و مصر، اسطوره هايي وجود دارند كه وجود يك اقيانوس كيهاني را پيش از پيدايي جهان مطرح مي كنند.

آب منشا همه مخلوقات است؛ نماد مادر كبير، به صورت باران يعني نيروي لقاح ايزد آسماني و مفهوم باروري را مي رساند.

در باورهاي ايران باستان، زمين از آب پديد آمده بود و در بين النهرين، اقيانوس نخستين، زاينده آسمان و زمين بود.

در اسطوره هاي كنعان بيشتر خداياني كه با آفرينش پيوستگي دارند، يادآور آب هستند.

آب نماد عقل و خرد هم هست؛ در ريگ ودا نخستين موجودي كه پس از تركيب محرک نخستين و ماده آغازين يعني آب، پديد آمد عقل كل بود.

در اساطير آفرينش بين النهرين مهمترين ويژگي " انكی " خداي آب شيرين، هوش و عقل زياد بود. در پي همين مفاهيم بود كه آب – بانوان، نمايندگان خرد شدند و آناهيتا يكي از آنها بود.

آب و آبي، نشانگر ابعاد توجه به اين مايه حيات و زندگي است.

شايد اين نشانه نيز قابل توجه باشد كه پشت سر مسافر نيز آب پاشيدن از نوعي جلب عنايت حكايت مي كند تا كه راه روشن باشد و مسافر سلامت به مقصد رسد و به روشني و سلامت نيز باز گردد.

بطور كلي؛ معاني نمادين آب سامانه هاي فرهنگي كشورهايي كه هم عرض با دريا هستند، بيشترين نوع تحليل ها را نسبت به آب دارند.

• براي معناشناسان و عرفا؛ آب نشانگر نامحدود بودن امكانات است.
• آب در برگيريده تمامي نيروهاي بالقوه و بدون شكل و حاوي تمامي نويدهاي پيشرفت است.
• جالب آن كه تمدنهاي دريايي، علت پيشرفت خود را هميشه بر مبناي آب درياها و اينكه توانسته اند آن را از طريق شناور، مطيع كنند و به آن شكل دهند، تفسير كرده اند.
• در نمادهاي دريايي؛ پير دريا معنا و معرفت شناسي است كه با راه يافتن به مخزن عظيم از نيروي بالقوه آب و گرفتن نيرو از آن، به اسطوره تبديل شده است.
• ریک ودا آب را زندگي بخش، نيروبخش و مصفا تعريف مي كند و آن را همان قدر كه در زمينه معنوي مي ستايد، در زمينه مادي نيز تمجيد مي كند.
• تقريبا، در همه جا، آب وسيله پاكي، شفافيت و طهارت آييني است و آن، علامت بركت است، از اين رو، بسيار طبيعي است كه تمدن هاي مشرق زمين، آب را، مترادف با بركت ديده اند.
• آب، حكم زندگي مجازي را دارد هر چند كه براي آبزيان، حكم واقعي زندگي است، آب به خودي خود، فضيلتي تزكيه كننده در بردارد و به همين دليل گوهري و عنصري مقدس شمرده مي شود.
• در مفهومي معنوي تر، مولوي، نماد اساس ملكوتي جهان را اقيانوسي مي انگارد كه آب اين اقيانوس جوهر الهي است؛ اين جوهر الهي است كه تمامي خلقت را لبريز مي كند.
• در كنار همين تزكيه روحاني، آب نماد پاكي است و به صورت وسيله اي پاک كننده مي آيد.
• آب، از منظري ديگر، نماد زندگي است. اين نماد گرايي از مضموني عرفاني برخوردار است.
• مضمون غوطه خوردن در چشمه جاودانگي همواره در تفكر عرفاني ديده ميشود.

معاني نمادين رنگ آبی

در فرهنگ نمادها، آبي از ژرفترين رنگهاست. نگاه، بدون آنكه به مانعي برخورد كند با مفهوم آن در هم مي آميزد و تا بي نهايت پيش ميرود؛گويي كه در اين ميان رنگ آبي، موانع بر سر راه درک شدگي را مي شكافد.

به اين ترتيب، آبي، غيرمادي ترين رنگهاست.

طبيعت، رنگ آبي را، جز براي نشان دادن شفافيت عرضه نمي كند:

آبي آسمان، خليج نيلگون فارس، چتر آبي عشق. نسيم آبي صبح، كنيد فيروزهاي صحن آبي حوض و... وقتي رنگ آبي براي يك شيء به كار ميرود، آن را گره گشا مي سازد به عنوان مثال: وقتي كه صحبت از آسمان آبي مي شود منظور آن است كه از ابر، مه، دود و كدري پاک ( گره گشايي ) شده است.

آبي، محل پيوند رويا و واقعيت است و جايي است كه در آن، احساس آرامش شود.

همچنین شما خواننده باذوق می‌توانید بهترین و با کیفیت ترین محصولات صنایع دستی را از فروشگاه اینترنتی سره گالری خریداری کنید.