مواردی که در این مقاله بررسی خواهیم کرد:

  • تاریخچه سفال


        • (قسمت دوم)
    • سفال و اختراع خط

        •  مراحل تولید و تحول ظروف سفالی
      • پیدایش خط
      • الواح گلی

تاریخچه سفال

(قسمت دوم)

سفال و اختراع خط

در قسمت اول این مطلب تا حدودی با خاستگاه سفال آشنا شدید. اینکه سفال چگونه و در چه تاریخچه‌ای بوجود آمد. پس متوجه شدیم ساخت سفال متعلق به دوره‌ای است که انسان غارنشین و شکارچی به دشت‌ها نقل مکان می‌کند. سپس روستای اولیه و یکجانشینی و کشاورزی شکل گرفته‌است. ظروف سفال معمولاً برای نگهداری مواد غذایی ساخته می‌شده‌است. مثلاَ جوامع شرق آسیا ظروف سفال را برای تخمیر ماهی و تهیه نوعی غذا، سس یا فرآوری مربوط به آبزیان بکار می‌گرفته‌اند. چراکه ظروف سفالی خاصیت فاسد نشدنی دارند. اما ازآنجا که اختراع خط از مهمترین مشخصات شکلگیری تمدن است، به ارتباط آن با سفال می‌پردازیم.

با نگاهی به فرآیند به دست آوردن این ظروف، امکان خوانش و تفسیر بخش‌های مهمی از زندگی تمدن‌های اولیه و اختراع خط نیز فراهم شده‌است.

 مراحل تولید و تحول ظروف سفالی

در تمدن های قدیم عبارتند از:

  • سفال به وسیله دست و بدون چرخ سفالگری
  • سفال با چرخ سفالگری

ساختن ظروف سفالی به شکل مجسمه یا حجم‌هایی ترکیبی، یعنی علاوه بر حفظ کاربری سفال در ظروف، مجسمه‌هایی از حیوانات یا آثاری آیینی هم می‌ساخته‌اند. در واقع این امر نشانه نوع نگرش آن‌ها به جهان هستی است که به شکل سفال به تولید می‌رسیده است. مطالعه در مورد زمان آغاز و پیدایش خطوط تمدن‌ها بدون بررسی نقوش حک شده روی ظروف سفالی امکان‌پذیر نبوده‌است. به ویژه ظروف مربوط به هزاره‌های ۵ و ۶ پیش از میلاد در این میان نقش غیرقابل انکاری دارد.

واقع گرایی انسان اولیه در هنر از آغاز نقاشی‌های غار تا به تصویر کشیدن گیاهان، حیوانات و انسان، بر روی ظروف سفالی تا آغاز خط و کتابت یک روند طولانی است.

پیدایش خط

تا زمانی که سفالگری دست‌ساز بوده‌است، دید واقع گرایانه در نقوش حاکم است. یعنی خط تصویرنگار به رغم آغاز شدن از بین‌النهرین، در مصر با هیروگلیف به اوج رسیده‌است. روند تحول نقوش روی سفال که نهایتاً به اختراع خط اندیشه‌نگار یا اندیشه‌نگاشت می‌انجامد. روندی چند هزار ساله‌ که تا پیش از هزاره پیش از میلاد، یعنی زمان سفال‌های دست‌ساز بوده‌است. از اوایل هزارهٔ دوم قبل از میلاد نقوش روی سفال‌ها علاوه بر این که مشاهدات را نشان دهد. با اشارات هم همراه بوده‌اند. از حدود 5000 سال پیش خط اندیشه نگار شکل گرفته‌است. خطی که رمزآلود است، خلاصه‌تر است و سریع تر نوشته می‌شود.

الواح گلی

لوح رسی یا لوح‌های گِلی در خاور نزدیک باستان یا خاورمیانه کنونی از یافته های مهم بشر است. این الواح به‌عنوان یک رسانه نوشتاری به‌ویژه برای نوشتن به خط میخی استفاده می‌شده است. این روش در پایان عصر حجر و در سراسر عصر برنز و عصر آهن از رایج ترین شیوه مرسوم کتابت محسوب می‌شود.

در صورتی که بین سفال و دست‌ساخته‌های گلی تمایزی قایل نشویم، ‌می‌توان این موضوع را ادامه مسیر اختراع سفال دانست. کهن‌ترین کتاب‌هایی که می‌شناسیم بر  روی لوح‌های گلی ثبت شده‌اند.  نوشته‌های خطوط اولیه بین‌النهرین میخی‌شکل بودند.

این خطوط با استفاده از ابزاری تیز و نازک شبیه به سوزنک حکاکی می‌شدند. ی خطوط بر روی قطعه‌های کوچک، باریک و خیس رسی لوح گلین نوشته می‌شدند. سپس لوح خیس را در نور آفتاب یا درون کوره خشک و پخته می‌کردند. بعد آن را درون قابی خارجی و محافظ از جنس گل خشک‌شده یا پخته که عنوان یا چکیدهٔ لوح بر روی آن ثبت شده بود، قرار می‌دادند. لوح‌های گلی وزن زیادی داشتند که حمل آن‌ها را سخت می‌کرد . اندازه آن‌ها کوچک و کوتاه بود. و امکان ثبت متن‌های طولانی بر آن‌ها نبود، با این همه از طومارهای پاپیروس که بعدها جانشین  الواح گلی شدند دوام وماندگاری بیشتری داشتند.

حماسهٔ گیلگمش که از نخستین افسانه‌های نوشته‌شدهٔ تمدن انسانی است، بر روی الواح گلی نوشته شد. «کتابخانهٔ تلو» متعلق به سومریان و مجموعهٔ بزرگ آشور بانی‌پال پادشاه بزرگ بابلی در نینوا چیزی جز لوح گلین نبودند. خط میخی، مناسب برای این نوع رسانه نوشتاری بود.