هنرهای صناعی و هنرهای سنتی

صنایع دستی ( هنرهای صناعی ) و هنرهای سنتی

از زمانی که بشر خود را شناخت، برای تامین نیازهای اولی هی خود دست به تغییر طبیعت و به عبارتی کار بر روی طبیعت زد.

اولین دست ساخته های بشر، ابزارآلاتی بودند که برای شکار و دفاع از خود می ساخت.

یکجانشینی بشر به واسطه ی اشتغال به کشاورزی و دامداری، منجر شد تا آدمی به فکر ساخت فرآورده های متنوع از نظر کارایی و چشم گیر از نظر زیبایی شناختی بیفتد.

بنابراین روستاهای کوچک اولیه، نخستین زادگاه صنایع دستی محسوب می شوند.

با پیشرفت فنون و رشد تمدن ها صنایع دستی نیز رشد روزافزونی به خود گرفت.

صنایع دستی و یا هنرهای صناعی از مهمترین محصولات تولیدی هر کشوری است.

این محصولات دارای هر دو کاربرد تزئینی و استفاده در زندگی روزمره هستند که به روش های سنتی ساخته می شوند.

صنایع دستی شاخصترین و اصیل ترین جلوهگاه تاریخ و تمدن کهن ایران و فرهنگ و هنر ناب ایرانی بوده که یکی از مهمترین قطب های هنرهای صناعی در جهان به شمار می آید.

صنایع دستی ایران دارای طیف گسترده ای از رشته ها و محصولات گوناگون است.

بافته های داری، دست بافته های دستگاهی، رودوزی های سنتی، هنرهای فلزی، میناسازی، سفالگری، آبگینه، هنرهای مرتبط با چوب، هنرهای مرتبط با سنگ، نگارگری، چاپ های سنتی، حصیربافی، رنگ سازی سنتی، نمد مالی، پوستین دوزی، آثار چرمی و رنگرزی سنتی از رشته های اصلی صنایع دستی ایران به شمار می روند.

اگر چه که تمامی محصولات صنایع دستی مخاطبین خاص خود را دارند، اما می توان گفت که فرش های دستبافت و گلیم، ظروف شیشه ای و مسی، سفال و سرامیک، صنایع دستی مرتبط با چوب، زیورآلات، قلاب دوزی، سرمه دوزی و سوزن دوزی بلوچ از پرطرفدارترین محصولات صنایع دستی ایران محسوب می شوند.

صنایع دستی دارای تعاریف گوناگونی است که در زیر به برخی از آنها اشاره خواهیم کرد:

١-  هنرهای صناعی  (صنایع دستی)  بخشی از هنرهای سنتی است که حقیقت متعالی هنر را با فنون و مهارت های صنعتی متناسب آمیخته و با قابلیت تکثیر در متن زندگی فردی و جمعی عرضه کرده است

٢-  صنایع دستی ایران مجموعه ی وسیعی از رشته ها و صنایع بدیع است که با محوریت هنر و ذوق زیباشناختی و خلاقیت اقوام ایرانی و با بهره گیری و با کاربری در زندگی مردم، تولید گردیده و از قدمتی به تاریخ کهن ایران برخوردار است.

٣-  صنایع دستی به محصولاتی اطلاق می گردد که کاملا توسط ” دست ” یا ” دست و ابزار ” تولید می گردد. با استفاده از ابزار مکانیکی مادامی که نقش و کار دست به عنوان مهم ترین و اصلی ترین عامل تولید باقی بماند، بلامانع می باشد.

۴-  صنایع دستی از مواد خام تولید شده و قابلیت آن را دارد که به تعداد نامحدود تولید گردد. این محصولات می توانند کالای ( سرمایه ای )  و مصرفی  ( کاربردی )  هنری دارای جنبه های زیبایی شناختی، خلاقانه و تزئینی دارای بار فرهنگی، سنتی و دارای جنبه ی نمادین دینی و اجتماعی باشد.

۵-  صنایع دستی مجموعه ای از دست ساخته ها را شامل می گردد که با استفاده از مواد اولیه ی طبیعی و بومی به کمک دست و ابزار ساخته می شود؛ این دست ساخته ها متاثر از سابقه ی تاریخی، ویژگی های فرهنگی، ویژگی های جغرافیایی مکان تولید، عادات اجتماعی، باورهای سنتی، معیارهای زیبایی شناختی بومی و ملی و نیز ذوق هنری و خلاقیت فردی سازنده ی اثر است.

۶-  صنایع دستی از نگاه سازمان یونسکو عبارتند از: محصولاتی که تماما با دست و یا به کمک ابزار ساخته شده اند. می بایست مهم ترین بخش در تولید محصول تمام شده، کار دست صنعتگر باشد. استفاده از ابزار مکانیکی مجاز است. صنایع دستی از مواد خام و به تعداد نامحدود ساخته می شوند.

این محصولات ممکن است ابزاری، زیبایی شناختی، هنری، خلاقانه، دارای بار فرهنگی، تزئینی، کاربردی، سنتی و یا از لحاظ مذهبی و اجتماعی نمادین و مهم باشند.

٧-  صنایع دستی به آن رشته از صنایع اطلاق می شود که تمام یا قسمتی از مراحل ساخت فرآورده های آن با دست انجام گرفته و در چهارچوب فرهنگ و بینش های فلسفی، ذوق و هنر انسان های هر منطقه با توجه به میرا ث های قومی آنان ساخته و پرداخته می شود.

 ٨-  صنایع دستی به مجموعه ای از ” هنر – صنعت ” ها اطلاق می شود که به طور عمده با استفاده از مواد اولیه ی بومی و انجام قسمتی از مراحل اساسی تولید به کمک دست و ابزار دستی موجب تهیه و ساخت محصولاتی می شود که در هر واحد آن ذوق هنری و خلاقیت فکری صنعتگر سازنده به نحوی تجلی یافته و همین عامل وجه تمایز اصلی این گونه محصولات از مصنوعات مشابه ماشینی و کارخانه ای است.

٩-  گروه هنرهای سنتی فرهنگستان هنر، واژه ی ” هنرهای صناعی ” را گویاتر و کامل تر از واژه ی ” صنایع دستی ”  می داند و پس از ارائه ی تعریفی از هنرهای کامل تر از واژه ی سنتی، برای هنرهای صناعی به عنوان زیرمجموعه ی مهمی از هنرهای سنتی تعریف زیر را نیز ارائه داده است:

• هنرهای سنتی: با منشأ گرفتن از مبدأ واحد، محمل سیر و سلوکی فردی است که از طریق دریافت شهودی بر مبنای آدابی معنوی و به شیوه ی استاد و شاگردی انتقال می یابد و صورتی از تجلیات گوناگون زیبایی حقیقی را متناسب با شرایط زمانی و مکانی در اثر هنری متعین می سازد.
• هنرهای صناعی (صنایع دستی) : بخشی از هنرهای سنتی است که با بهره گیری از فنون و مهارت های متناسب و با قابلیت تکثیر غیرماشینی در متن زندگی فردی و جمعی عرضه می شود.

ویژگی های عمومی صنایع دستی

سازمان جهانی مالکیت معنوی ویژگی های عمومی صنایع دستی را به شرح زیر بیان می کند:

• بکارگیری ابزار ساده در ساخت آنها
• عدم نیاز به دانش فنی پیچیده نسبت به سایر صنایع
• ناهمانندی و عدم تشابه فرآورده های تولیدی با یکدیگر
• ریشه گرفتن از فرهنگ، اعتقاد، باورها، آداب و رسوم منطقه
• امکان تأمین بخش عمده ی مواد اولیه از منابع داخلی
• قابلیت عرضه به بازارهای جهانی به عنوان یک محصول فرهنگی و هنری
• کمک به توسعه ی صنعت گردشگری و نشر ارزش های فرهنگی
• سرمایه گذاری کم و کاربری زیاد
• بالا بودن ارزش افزوده ی تولید
• قابلیت جنبه های کاربردی-تزئینی محصول
• سهولت در ایجاد توسعه و جابه جایی مکان کارگاه ( مراکز تولید )
• سهولت در انتقال تجربیات و دانش فنی تولید

شاید بتوان جامع ترین تعریف ممکن برای صنایع دستی را ترکیبی از تعاریف بالا بدانیم.

به طور کلی می توان گفت که هنرهای صناعی و یا صنایع دستی شاخ های از هنرهای سنتی هر کشور است که یک یا چند و یا تمامی مراحل ساخت آن به وسیله ی دست صورت گرفته و مواد اولیه ی آن به صورت بومی تهیه می شود.

به دلیل عدم استفاده از ماشین آلات سنگین صنعتی، هر کالای تولیدی در این حیطه با دیگری متفاوت بوده و حاصل تلاش دستان یک هنرمند با تولیدات دیگری یکسان نیست.

صنایع دستی برخاسته از قدمت فرهنگی و هنری هر خطه و نمادی از آداب و رسوم، سنن، ارزش ها و سبک زندگی در آن منطقه است.

برای تولید دست ساخته های صنایع دستی نیازی به تکنولوژی پیشرفته و دانش فنی کارشناسان خارجی نبوده و دانش تولید آن به صورت بومی و نسل به نسل منتقل می گردد.

صنایع دستی به دلیل داشتن ویژگی های خاص خود تبدیل به یک هنر- صنعت شده که با سرمایه گذاری اندک و سودآوری فراوان در بازارهای داخلی و خارجی همراه است.

یکی از افتخارات هر ملت و کشوری، صنایع بومی و دستی آن کشور است .

چرا که این صنعت و به عبارتی این هنر – صنعت بی بدیل و بی رقیب حاصل ذوق و هنر، سلیقه، ابتکار و خلاقیت هنرمندان و صنعتگران عزیزی است که صبورانه آداب، سنن و رسوم و در یک کلام پیام فرهنگی نسل ها را در محصولات تولیدی شان متجلی کرده و از آن پاسداری می نماید.

ویژگی های ارزنده دیگری که در این گونه صنایع موجودند از قبیل:

ملی، غیر وابسته، قابلیت ایجاد و توسعه در کلیه مناطق شهری ، روستایی و عشایری، عدم نیاز به کارشناسان خارجی ، دسترسی آسان به مواد اولیه و ابزار کار مختصر و ارزان، ارزش افزوده بالا، عدم نیاز به سرمایه گذاری زیاد، بستر ساز صنعت گردشگری، عدم آثار مخرب زیست محیطی، ایجاد درآمد مکمل، قدرت اشتغال زایی و .. مسئولین و دست اندرکاران را داشته تا با عزمی جدی زمینه رشد و اعتلای این صنعت را آماده نمایند.

از این جمله زیبا می توان پی به راز ماندگاری صنایع دستی برد:

در واقع صنایع دستی اصلی ترین سند هویت تاریخی ملت هاست چرا که بخشی از میراث فرهنگی ماست.

ویژگی های بارز و انکار ناپذیر این هنر – صنعت باعث شده که تمامی کشورها ، چه کشورهای در حال توسعه و یا کشورهای پیشرفته ناگزیر از لحاظ نمودن نقش این صنعت در برنامه های اقتصادی اجتماعی خود باشند.

تمدن چند هزار ساله ایران، میراث ماندگار بسیاری برای ما، مردم امروز این کشور کهن به یادگار گذاشته که مجموعه این میراث، هویت تاریخی و ملی ما را تشکیل می دهد .

این میراث، مظاهر و جلوه های متنوع و متعددی دارد که هر یک از آنها به نحوی، گذشته درخشان و تمدن باستانی این مرز و بوم را بازگو می کند.

یکی از این مظاهر که در شاخه های متنوعی خودنمایی می کند و بازگو کننده ی هویت و ذوق و هنر ایرانیان است، صنایع دستی است.

بنابراین:

• صنایع دستی از جمله فعالیت هایی است که در آن نیروهای جسمانی و روحی انسان دارای نقش اساسی است.
• صنایع دستی در شمار صنایع ملی و ناوابسته ای است که به هیچ وجه نیازمند کارشناس و متخصص خارجی نیست ومواد اولیه مورد مصرف در آن ساده و به آسانی و ارزانی قابل تامین است .
• فعالیت در اکثر رشته های صنایع دستی محتاج ابزار و وسایل چندان پیچیده و سرمایه زیاد نیست و در واقع ذوق و استعداد و مهارت صنعتگر اصلی ترین و مهمترین عامل تولید به حساب می آید.
• صنایع دستی، خصوصا در مناطق روستایی یکی از عوامل مکمل اقتصاد کشاورزی بوده و مانع مهاجرت های دایمی یا فصلی آنها می شود.
• صنایع دستی بازتابی از تاریخ وتمدن هر قوم و ملت بوده و می تواند نقش موثری در زمینه تبادل و انتشار فرهنگ ها و سنن مناطق مختلف کشور باشد.
• صنایع دستی به مجموعه ای از هنر یا صنعت ها گفته می شود که بطور کلی عمده با استفاده از مواد اولیه بومی کشاورزی و انجام قسمتی از مراحل اساسی تولید به کمک دست و ابزار دستی ساخته می شود که در آن ذوق هنری و خلاقیت فکری صنعتگر تجلی یافته و همین وجه تمایز آن با تولیدات ماشینی یا کارخانه ای است.