معنای نماد چیست؟
نَماد كه مظهر و سمبل هم نامیده شده است نشانگر یك‌اندیشه، شیء، مفهوم، چگونگی و جز این‌ها می‌تواند باشد. نماد می‌تواند یك شیء مادی باشد كه شكلش بطور طبیعی یا بر پایه قرارداد با چیزی كه به آن اشاره می‌كند، پیوند داشته باشد. برای نمونه: نقش فروهر نماد مزداپرستی است.
انسان را حیوان نمادپرداز نامیده‌اند. در یك تعریف كلی، نماد عبارت است از چیزی مرتبط با چیزی دیگر كه به آن معنا می‌بخشد، یا نماینده آن است. یکی از ابداعات انسان برای بیان مفاهیم خاصی که دارای بار معنایی ویژه‌ای هستند، نمادسازی است.
آنچه نماد نامیده می‌شود عبارت است از یك اصطلاح، یك نام، و یا یك تصویر كه نماینده یك مفهوم در زندگی انسانی است. نماد سر و رازی است كه به یكباره جلوه‌گر نمی‌شود و همواره از نو باید ارزش‌یابی شود.
نماد در حقیقت نوعی از نشانه است. نشانه را می‌توان به طور كلی به سه دسته تقسیم كرد:
- نشانه‌های طبیعی: یعنی نشانه‌هایی كه میان نشانه و مفهوم آن رابطه‌ای همجواری وجود دارد، مانند دود كه نشانه آتش است.
- نشانه‌های تصویری: كه میان نشانه و مفهوم آن شباهتی عینی وجود دارد. مثلاً قاشق و چنگال كه نشانه رستوران است.
- نشانه‌های قراردادی: كه میان نشانه و مفهوم شباهت عینی و یا همجواری وجود ندارد و در فارسی آن را به نماد تبیین می‌كنند.
در تاریخ زندگی بشر، تمام باورها و ادیان از نمادگرایی فراوان استفاده كرده‌اند و زبان و صور نمادین را بكار گرفته‌اند. چراكه بشر به شیوه نمادپردازی، بهتر می‌تواند مفاهیمی را نمودار سازد كه نمی‌توان به روش‌های معمول بیان شود.
در واقع همانطور كه كلمات باعث رسیدن و فهمیدن مفهومی خاص می‌شوند، اشكال و تصاویر قراردادی نمادین نیز به نوعی باعث تبلور معانی‌ای در ذهن می‌شوند كه لغات نمی‌توانند به آسانی محمل آن‌ها باشند.
این مشكل، آنجا قوت می‌یابد كه ذهن انسان از درک تمامی مفهوم عاجز باشد؛ مثلاً مفاهیم قدسی مانند خالق از این دست است. انسان هیچ گاه قابل به ادراک كامل خالق نیست و كلامی نیز نمی‌تواند این مفهوم را از نظر بصری تجسم بخشد. در اینجاست كه نماد به كار می‌آید و به بهترین نحو محمل بار معنا می‌شود.
در سراسر تاریخ پرفراز و نشیب ایران، هنر بزرگترین مایه و خصیصه هر دوره بوده است. آثار سنتی بازمانده نشان می‌دهد كه زندگی مردم ایران در تمام ادوار تاریخ با ذوق و سلیقه و زیباپرستی همراه بوده است و كلیه وسایل زندگی آن‌ها اعم از بزرگ و كوچک، جزیی و كلی، با تزیینات زیبا و سرشار از انواع نماد و نشانه بوده است.
بخوانید: نماد سرو در هنرهای سنتی
3 گروه کلی نمادها در هنر
به طور كلی نمادها را می‌توان در هنرهای بصری و هنرهای سنتی، به سه گروه كلی تقسیم كرد:
- نمادهای هندسی
- نمادهای گیاهی
- نمادهای حیوانی
نمادهای هندسی دارای بار معنایی قدسی‌تر نسبت به الباقی نمادها هستند و معانی تجریدی را باز می‌نمایند. نمونه‌هایی از نمادهای هندسی برگرفته از طبیعت:
- دایره (خورشید، آتش، نور)
- مربع (زمین)
- مثلث (كوه)
- آب
نماد و اسطوره در هنر سنتی
اسطوره، افسانه چیست؟
اصولاً نماد در هر فرهنگ بسته به پیشینه تاریخی و اسطوره‌ای و فرهنگی آن قوم تعریف می‌شود. برخی نمادها هم در میان تمامی انسان‌ها معرف یك معنای مشترک است. اسطوره‌های نوشته و نانوشته ایران را باید از لابلای برگ‌های تاریخ، دریافت‌های باستان‌شناسی و از كنش‌های آیینی این ملت بیرون كشید.
بر همین مبنا، میرچا الیاده، معتقد است: نماد، دنباله تجلی قداست ( اسطوره ) و در حكم تبلور آن است.
اسطوره‌ها از دیدگاه‌های مختلف علوم انسانی و علوم اجتماعی، زبان‌شناسی، ادبیات، روانشناسی، روانپزشكی، جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی مورد مطالعه، تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرند:
- ادبیات: اسطوره عبارت از داستان‌ها و استعاره‌هایی است كه با پوششی از نمادها و تحلیل‌ها، پس از هزاران سال به ما رسیده‌اند، بی‌آنكه زمان رویداد یا آفرینندگان آن‌ها شناخته باشند.
- زبان‌شناسی: لوی اشتروس در مطالعه اسطوره‌ها معتقد است كه اسطوره‌ها در مجموع یك زبان را می‌سازند كه واقعیت‌های جهانی را در قالب تمثیل‌ها و نمادها بیان می‌كند.
- روانكاوی و روانپزشكی: به نظر روانكاوان رویا، اسطوره شخصی و خصوصی خواب بیننده است و اسطوره، رؤیایی در بیداری تمامی آحاد یك جامعه است.
به قول یونگ: ناخودآگاهی جمعی، مخزن اسطوره‌های بزرگ بشری است و دانشمندان آن را دیرینه ریخت می‌نامند. - جامعه‌شناسی: جامعه‌شناسان‌اندیشه‌های اساطیری را، انعكاسی از نظام اجتماعی می‌دانند و بعضی از آنان معتقدند كه اسطوره منعكس كننده زندگی اجتماعی، طبقاتی و شغلی و تولیدی است كه در قالب مثل و نماد بیان شده است.
- مردم‌شناسی: در مردم‌شناسی، تحلیل اسطوره‌ها برای شناخت سیر تكوینی و فرهنگ و تمدن جوامع انسانی صورت می‌گیرد. به عقیده میرچا الیاده: اسطوره یك واقعیت فرهنگی به غایت پیچیده است.
هیچ ملتی را نمی‌توان شناخت و به ژرفای‌اندیشه آن دست یافت مگر اینكه ریشه باور‌های آن را دریافت.
نماد آتش و خورشید در هنرهای سنتی ایران
آتش در متون كهن:
در باره چگونگی كشف آتش در شاهنامه فردوسی كه سندی كهن از تاریخ باستانی ایران زمین است، اینگونه بیان شده است: هوشنگ- پادشاه كیانی- با چند تن از نزدیكان از كوه می‌گذشتند كه اژد‌هایی سیاه نمودار شد. هوشنگ سنگ بزرگی برداشت و بسوی اژد‌ها ر‌ها كرد سنگ به كوه برخورد كرد و آتش از برخورد سنگ‌ها برخاست:
فروغی پدید آمد از هر دو سنگ
دل سنگ گشت از فروغ آذرنگ
آتش در فرهنگ ایرانی قدمتی بس دیرینه دارد. سرزمین اولیه ایرانیان در محیطی سردسیر واقع بود و در واقع تاریكی و سرما دو دشمن دیرینه ایرانیان محسوب می‌شد و به همین جهت بود كه آتش نزد ایرانیان بسیار ارزشمند و مقدس بشمار می‌رفت و این باعث گردید تا ایرانیان بسیار زودتر از اقوام و ملل دیگر به فواید آتش پی برند و با كمك آن سنگ گران را ذوب نموده و به ابزار آلات مورد نیاز خود تبدیل نمایند.
بگونه‌ای كه اولین آثار و نشانه‌هایی كه برای هر دوره تاریخی بدست آمده از جمله اثر مفرغ، مس و آهن اولین نمونه‌های آن در سرزمین كهن ایران یافت گردیده و وجود كوره‌های متعدد ذوب مس حاكی از تسلط ایرانیان بر این دانش دارد.
بخوانید: هنرهای سنتی کدامند؟
فلز كاری در متون كهن:
در آیین زرتشتی ایران، پس از اهورامزدا كه آفریننده بزرگ مخلوقات است، امشاسبندان نیز ستایش می‌شوند. هر كدام از‌ایشان به یك جزء طبیعی اطلاق می‌شود و آنرا پشتیبانی می‌كند:
آشا آتش را، وهومانا گاو را، زیساترا فلزات را، آرماییتی زمین را، هویوروآتات آب‌ها را و آمرادات گیاهان را.
این منطقی به نظر می‌رسد كه محصولاتی كه زیساترا باید حمایت نماید فلزات _ آن‌هایی كه سلاح‌ها از آن‌ها ساخته می‌شود _ باشد. این امر، نشان دهنده‌ی اهمیت فلزات به عنوان منشع سلاح‌ها، است كه در یك آیین دینی برای آن خدایی در نظر می‌گیرند و آنرا می‌ستایند.
نماد خورشید
نقش خورشید به عنوان یكی از نمادهای سنتی از دوران تمدن‌های باستان تا به امروز همواره مورد توجه بوده است. خورشید در آثار هنری برجا مانده از تمدن بین النهرین به اشكال گوناگون نمایش داده شده است، به طوری كه گاه به شكل ستاره چهار پر و گاه در شكل و شمایل انسان مجسم شده است.
نماد ایزد خورشید در زمان بابل بر تارک لوح حمورابی می‌درخشید و در دورة آشور به شكل گوی بالدار، نماد پادشاهی آشور بود و گاه بر گردنبند پادشاهان خود نمایی می‌كرد. از ایزد خورشید در اسطوره‌ها به نام‌های اوتو، شَمَش یا شاماش یاد شده است.
جمع‌بندی
بررسی نماد و نشانه‌ها در هنرهای سنتی هر قوم می‌تواند راهی برای شناخت دقیق‌تر و عمیق‌تر باورها، عقاید و فرهنگ آن قوم در عصرهای مختلف باشد. هنرهای سنتی ایران نیز که از جمله غنی‌ترین هنرهای جهان به شمار می‌رود شامل نمادهای بسیاری است که همواره مورد توجه علاقه‌مندان بوده است.
منابع: دایره المعارف علوم اسلامی، ویکی پدیا، wikipedia
دیدگاه خود را بنویسید